de ketens verbroken
De afgelopen week bezocht de bisschop van Haarlem, Dick Schoon, zowel een tentoonstelling als een werksymposium over (de afschaffing van) de slavernij. Schoon deelt hieronder met ons zijn indrukken en gedachten rondom het thema christendom en slavernij. ‘Laten we ons richten op de vrede van God, die alle verstand te boven gaat, en vandaaruit Bijbels onrecht als racisme en slavernij bestrijden.’
Tekst: Dick Schoon
Foto: Tentoonstellingsbeeld ‘Christendom en slavernij’ (Museum Catherijneconvent)
Met de viering van Keti Koti op 1 juli werd een jaar afgesloten waarin werd stilgestaan bij de afschaffing van de slavernij in de Nederlandse kolonies in Suriname en de Antillen, zo’n 150 jaar geleden. Ik schrijf met opzet ‘zo’n 150 jaar’, niet alleen omdat die afschaffing tóen niet op één moment een feit was, maar ook omdat het jubileumjaar liet zien dat verleden en heden nauw met elkaar vervlochten zijn.
De slavernij van tóen werkt nog altijd door in het leven nu, voor sommigen die het maar lastig vinden veel te veel, en voor anderen, critici en nazaten van tot slaaf gemaakten veel te weinig. Twee recente gebeurtenissen in de afgelopen week maakten dit voor mij duidelijk.
Werkconferentie
De Raad van Kerken in Nederland organiseerde in samenwerking met de stichting Heilzame verwerking slavernijverleden en de Onderzoeksgroep Kerk en slavernij van de PThU op 26 juni in Utrecht een werkconferentie. Na twee inleidingen door dr. Duncan Wielzen en dr. Erica Meijers gingen de aanwezigen aan de slag met twee vragen: hoe sta ik zelf in dit verhaal? En: wat staat ons als kerken te doen? De lezingen en een samenvatting van de gesprekken vindt u op de website raadvankerken.nl onder ‘actueel’.
Hier kan ik daaraan toevoegen dat mij vooral de eerlijkheid van de inleiders en de deelnemers aan de gespreksgroepen trof. Men sprak vanuit persoonlijke ervaringen en verwoordde aldus enerzijds discriminatie die nog altijd wordt ervaren, en anderzijds het ongemak om met dat zwaarbeladen verleden in het reine te komen.
De uitwisseling van ervaringen in de vorm van zulke persoonlijke verhalen lijkt mij onmisbaar voor meer structurele voorstellen om het slavernijverleden aan de orde te stellen en de gevolgen ervan te boven te komen.
De oorzaak van hedendaags racisme
Daarbij blijft het voor mij een vraag in hoeverre hedendaags racisme een doorwerking is van het slavernijverleden, of niet eerder een gevolg van een existentieel-menselijke angst voor wat als anders en daardoor als bedreigend wordt ervaren. In een samenleving of een wereld waarin grenzen tussen mensen doorbroken of overschreden worden, kan die angst worden opgeroepen of versterkt om de eigen handelwijze te legitimeren en dehumanisering van bevolkingsgroepen te rechtvaardigen.
Tentoonstelling ‘Christendom en slavernij’
Dat is ook de rode draad die ik meende te ontwaren in de tentoonstelling Christendom en slavernij. Een Nederlands verhaal, die afgelopen vrijdag in het Catharijneconvent werd geopend. Ook hier een inleiding, muziek en woordkunst om het thema toe te lichten.
De titel is veelzeggend, want ‘christendom’ staat voor de verwevenheid van christelijke opvattingen met een samenleving waarin die gestalte kregen, in dit geval het Nederlandse verhaal van vooral de Republiek der Verenigde Nederlanden. Zoals die staatsvorm een federatie zonder sterk centraal gezag was, zo bestonden ook de kerken vooral uit individuele dominees of priesters die geloof gestalte gaven.
Mensen als koopwaar
Er waren wel kritische geluiden over slavernij, maar die legden het af tegen commerciële belangen waarbij mensen werden gedehumaniseerd tot koopwaar. De tentoonstelling laat dit ontluisterend goed zien met prijslijsten van slaven of de boeien waarin ze getekend werden. Juist de geserreerde manier van presenteren, wars van een opzichtig geschreeuw over zoveel onmenselijk onrecht, en de soms aangrijpende reacties door moderne kunstenaars op het slavernijverleden maakten op mij een diepe indruk. Het portret van Maria van Sint-Thomas, in het echt nog veel mooier dan op het affiche of het zwart-wit plaatje op het boekje met toelichtingen, toont het zelfbewustzijn van een zwarte vrouw die in haar geloofsleven de zwart-wit scheiding overwon.
Collectief geheugen
De tentoonstelling en ook het werksymposium laten zien dat de geschiedenis van de slavernij in Suriname en de Antillen een thema is dat niet meer in ons collectieve geheugen kan ontbreken. De slavenhandel in Zuid-Oost Azië is een onderwerp dat dan nog aan bod moet komen. Daarmee worden lacunes in onze kijk op het verleden op- en aangevuld en kan het ons helpen om vandaaruit moderne slavernij te bestrijden.
Christendom en slavernij
In onze Nederlandse samenleving is christendom inmiddels niet meer zoals voorheen verweven met nationale belangen, hoezeer sommigen ook terug willen naar een vermeende VOC-mentaliteit. Christelijke opvattingen legitimeren ook niet langer een wereldwijde commercie met een ongebreidelde uitbuiting van mens en natuur, eerder het tegendeel.
Hoe staan wij in dat verhaal? En welke stappen kunnen wij ondernemen? ‘Vrees niet’ klinkt het geregeld in het Evangelie. Angst voor wat anders of vreemd is hoeft ons niet te beheersen, als we gericht zijn op de vrede van God, die alle verstand te boven gaat, en vandaaruit Bijbels onrecht als racisme en slavernij bestrijden.
Tekst: Dick Schoon
Beeld: Museum Catharijne Convent
De tentoonstelling Christendom en slavernij is van 29 juni t/m 22 september 2024 te bezoeken in het Museum Catharijneconvent in Utrecht.